Περιγραφή του ερευνητικού έργου
Ερευνητική ομάδα: Κωνσταντίνα Ριτσάτου, Επίκουρη Καθηγήτρια του Τμήματος Θεάτρου της Σχολής Καλών Τεχνών ΑΠΘ, επιστημονικά υπεύθυνη
Ελένη Αναστασίου, Μεταπτυχιακή Φοιτήτρια του Τμήματος Θεάτρου ΑΠΘ, ερευνήτρια
Ελένη Μανιάτη, Πτυχιούχος του Τμήματος Θεάτρου ΑΠΘ, ερευνήτρια
Ευστάθιος Μπουχουράς, Δρ. Συγκοινωνιολόγος Μηχανικός ΑΠΘ, σύμβουλος ανάπτυξης ιστοσελίδας
Μετά από μερικές δεκαετίες καλλιέργειας της επιστήμης της Θεατρολογίας στην Ελλάδα, διαθέτουμε σήμερα σημαντικές μελέτες που διερευνούν την εγχώρια θεατρική ζωή. Ακριβές παραστασιολόγιο, ωστόσο, έχει συνταχθεί από τον Θόδωρο Χατζηπανταζή, μόνο για την περίοδο 1828-1897, καλύπτοντας το χρονικό της ανάπτυξης του ελληνικού επαγγελματικού θεάτρου στο ευρύτερο πλαίσιο της ανατολικομεσογειακής λεκάνης. Οι μελετητές καταλήγουν ομόφωνα, ότι το τελευταίο τέταρτο και ειδικότερα η τελευταία δεκαετία του 19ου και η πρώτη του 20ού αιώνα, είναι εποχή μεγάλων ανακατατάξεων στη θεατρική ζωή του τόπου, σημαντικών αλλαγών στη δραματουργία (νέα δραματικά είδη: Κωμειδύλλιο, Δραματικό Ειδύλλιο, Επιθεώρηση, αλλά και διάφορα άλλα ‘υβρίδια’ από την επαφή με τις ευρωπαϊκές νεορομαντικές Πρωτοπορίες), στην υποκριτική (νέα γενιά ηθοποιών με σημαντικότερους εκπροσώπους τον Ευάγγελο Παντόπουλο, τον Δημήτριο Κοτοπούλη, τη Μαρίκα Κοτοπούλη και την Κυβέλη), στους θεατρικούς θεσμούς (έναρξη λειτουργίας Βασιλικού Θεάτρου και Νέας Σκηνής), στην ποικιλία των λαϊκών θεαμάτων, ακόμα και των αντιλήψεων του κοινού. Ακριβώς η σημασία αυτής της περιόδου προσελκύει το ενδιαφέρον των σύγχρονων ερευνητών και έχει δώσει αξιόλογους καρπούς, ιδιαίτερα στο πεδίο της πρόσληψης του Νεορομαντισμού και της ευρωπαϊκής Πρωτοπορίας. Παραμένουν όμως σε μεγάλο βαθμό αδιερεύνητες οι πτυχές της συνομιλίας, της ίδιας περιόδου, με τη λαϊκή παράδοση. Έτσι δεν έχουμε ικανοποιητικά ερευνητικά εφόδια για να απαντήσουμε στο γιατί η Γκόλφω, το δραματικό ειδύλλιο του Σπυρίδωνα Περεσιάδη, του 1894, όχι μόνο κατέκτησε τη σκηνή του καιρού του αλλά παραμένει από τότε ανάμεσα στις σταθερές προτιμήσεις των επαγγελματικών θιάσων και αποτελεί επιλογή του δραματολογίου του Εθνικού Θεάτρου ακόμα και σήμερα. Τα ζητήματα αυτά βρίσκονται στο κέντρο των ερευνητικών ενδιαφερόντων της ομάδας του έργου και ένα μέρος τους, τουλάχιστον, φιλοδοξεί να διερευνήσει η παρούσα υπόθεση εργασίας.
Υπόθεση εργασίας
Παράλληλα με την πρόσληψη των ευρωπαϊκών κινημάτων της Πρωτοπορίας την περίοδο του fin-de-siècle, αναπτύσσεται στην Ελλάδα μια αντίρροπη –τουλάχιστον σε πρώτη θεώρηση– κίνηση: κατάδυση στην εγχώρια παράδοση και σύνδεση των νέων θεατρικών μορφών με τα καλλιτεχνικά προϊόντα του λαϊκού πολιτισμού (δημοτικά τραγούδια, μύθοι, θρύλοι, παραμύθια, παραδόσεις, ακόμα και ενδυματολογικές επιλογές). Η τάση αυτή, χρονικά, συνδέεται με τη θεμελίωση της εγχώριας Λαογραφίας και το κλίμα της Ηθογραφίας αλλά ανατροφοδοτείται από την επαφή με τον ευρωπαϊκό Νεορομαντισμό και ειδικότερα με το ρεύμα του Συμβολισμού. Η ανάδυση του ενδιαφέροντος για τον προφορικό πολιτισμό των «ταπεινών», προφανώς υποστηρίζεται από την εισβολή των σοσιαλιστικών ιδεών στην Ελλάδα, αποτυπώνει όμως και την πρόσληψη των αξιώσεων του ευρωπαϊκού νέο-εθνικισμού, που διακρίνεται σαφώς από τον παλαιότερο χερντεριανό ρομαντικό εθνικισμό.
Βασικά θέματα προς διερεύνηση
- Πώς συνδέεται η στροφή της εγχώριας δραματουργίας προς τη λαϊκή παράδοση με το ευρύτερο πνευματικό και καλλιτεχνικό κλίμα του τόπου;
- Πώς συνδέεται η στροφή της εγχώριας δραματουργίας προς τη λαϊκή παράδοση με τα ευρωπαϊκά ρεύματα;
- Ποιοι θεωρητικοί άξονες ορίζουν αυτή τη σχέση;
- Ποιοι είναι οι πρωτοπόροι δημιουργοί αυτής της τάσης;
- Ποια καλλιτεχνικά προϊόντα παράγονται στο χώρο του θεάτρου;
- Πώς συνδέεται αυτού του είδους η δραματουργία με τη σκηνική πράξη;
- Ποιοι καλλιτεχνικοί θεσμοί-οργανισμοί την υποστηρίζουν και ποιοι την απορρίπτουν;
Μεθοδολογία
Με βάση, τα νεότερα ερμηνευτικά σχήματα, από τις μελέτες της Ιστορίας του Νεοελληνικού Θεάτρου και της Ιστορίας της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, καθώς και από τις κατακτήσεις της σύγχρονης ευρωπαϊκής βιβλιογραφίας, οργανώθηκαν πίνακες, διαγράμματα και ερευνητικά πλάνα αναζήτησης, καταρχάς, στους διαθέσιμους δικτυακούς τόπους και στους ψηφιακούς καταλόγους των ελληνικών βιβλιοθηκών. Στη συνέχεια τα ευρήματα εξετάστηκαν και συμπληρώθηκαν με αυτοψία στις σπάνιες συλλογές της Κεντρικής Δημοτικής Βιβλιοθήκης Θεσσαλονίκης, των κλειστών συλλογών των Βιβλιοθηκών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, καθώς και του υλικού που έχει συγκεντρωθεί στο πρόγραμμα της Ιστορίας του Νεοελληνικού Θεάτρου στο Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών στο Ρέθυμνο.
Για να μπορέσουμε να διαμορφώσουμε μια σφαιρική εικόνα ολόκληρης της χρονικής περιόδου που περιλαμβάνει το ερευνητικό έργο, αναζητήσαμε στοιχεία από τέσσερις βασικούς τομείς της θεατρολογικής μελέτης: Τη δραματουργία (θεατρικά έργα και συγγραφείς), τη σκηνική παρουσία (παραστάσεις, θίασοι, υποκριτική, σκηνοθεσία, σκηνογραφία, ενδυματολογία, αντιδράσεις του κοινού), τους θεωρητικούς προσανατολισμούς και τις μεταφράσεις – παραστάσεις ευρωπαϊκών έργων που αποτυπώνουν δεσμούς με το εξεταζόμενο ζήτημα.
Στο περιορισμένο χρονικό πλαίσιο του ερευνητικού έργου, οι εργασίες του οποίου ολοκληρώθηκαν σε ένα έτος (Οκτώβριος 2014-Οκτώβριος 2015) και υποστηρίχτηκαν από τη μικρή οικονομική ενίσχυση της Επιτροπής Ερευνών του ΑΠΘ (4000 ευρώ) δόθηκε έμφαση στη δραματουργία και τη σκηνική πράξη, ενώ εξετάστηκαν περιορισμένα και επιλεκτικά οι θεωρητικές πηγές και οι μεταφράσεις ευρωπαϊκών έργων.
Περιεχόμενο της βάσης δεδομένων
Α. Δραματουργία (συγγραφείς και θεατρικά έργα)
Με στόχο τη χαρτογράφηση του νέου δραματολογίου (κατάλογος έργων και μητρώο συγγραφέων) αναζητήθηκαν οι συγγραφείς και τα θεατρικά έργα που αποτυπώνουν τους δεσμούς της δραματουργίας με την παράδοση στην εξεταζόμενη περίοδο. Για τη δημιουργία του πρωταρχικού καταλόγου έργων και συγγραφέων ανεκτίμητη στάθηκε η συμβολή του Θόδωρου Χατζηπανταζή. Ο πίνακας διευρύνθηκε, συμπληρώθηκε και συμπεριέλαβε τίτλους θεατρικών έργων που βρίσκονται πέρα από το χρονικό πλαίσιο της μελέτης, καθώς όπως είπαμε, η έρευνα δεν περιορίζεται στα όρια του παρόντος ερευνητικού έργου αλλά φιλοδοξεί να αναζητήσει πόρους και να επιδιώξει συνεργασίες για να συνεχιστεί στο μέλλον. Επίσης κρίθηκε σκόπιμο, ο κατάλογος να συμπεριλάβει μερικά κείμενα, που βρίσκονται στην περιφέρεια του αντικειμένου ή παρουσιάζουν ισχνή σύνδεση με το ζήτημα αλλά φωτίζουν το ευρύτερο δραματουργικό περιβάλλον από ιδιαίτερα σημαντικές οπτικές γωνίες.
Δημιουργήθηκαν τα βιογραφικά των συγγραφέων με διασταύρωση των διαθέσιμων πηγών, οι περιλήψεις της υπόθεσης των έργων και σύντομα σχόλια, που στοχεύουν στη διευκόλυνση της πρώτης επαφής με τα κείμενα. Ψηφιοποιήθηκε η έκδοση που εντοπίστηκε –στις περισσότερες περιπτώσεις η πρώτη– όταν δεν υπήρχε ήδη διαθέσιμη από άλλη ψηφιακή βάση δεδομένων. Στην τελευταία περίπτωση δίνεται η ηλεκτρονική διεύθυνση, στην οποία μπορεί να αναζητηθεί το θεατρικό έργο.
Β. Σκηνική παρουσία
Αν και στον αρχικό μας σχεδιασμό, του ενός έτους, δεν περιλαμβάναμε την αναζήτηση της σκηνικής παρουσίας των υπό εξέταση θεατρικών έργων, δηλαδή τη σύνδεση με την επαγγελματική θεατρική δραστηριότητα, τα πρώτα πορίσματα της έρευνας καθώς και οι ανάγκες της διττής –θεωρητικής και καλλιτεχνικής– φύσης του Τμήματος Θεάτρου του ΑΠΘ μας οδήγησαν στον επαναπροσδιορισμό των δράσεων. Επιλέξαμε να προτάξουμε την έρευνα της σκηνικής δραστηριότητας και να αφήσουμε σε δεύτερο στάδιο την αναζήτηση των θεωρητικών κειμένων και των μεταφράσεων των ευρωπαϊκών έργων. Καταρχάς αξιοποιήθηκε το Παραστασιολόγιο του Θ. Χατζηπανταζή για τον σχηματισμό μιας συνολικής εικόνας για την περίοδο που αυτό καλύπτει και μας αφορά, Πίνακας 1 (1871-1897). Στη συνέχεια χάρη στην άδεια του διευθυντή του Ινστιτούτου Μεσογειακών Σπουδών στο Ρέθυμνο, κ. Χατζηϊωσήφ, στη χωρίς οικονομική επιβάρυνση φιλοξενία της Φοιτητικής Μέριμνας του Πανεπιστημίου Κρήτης και στην αυταπάρνηση των δύο ερευνητριών που εργάστηκαν πέρα από τη σύμβασή τους, στη διάρκεια του καλοκαιριού, χωρίς αμοιβή, μπορέσαμε να ερευνήσουμε το υλικό του προγράμματος της Ιστορίας του Νεοελληνικού Θεάτρου του Ινστιτούτου. Συγκεκριμένα ερευνήθηκαν οι εφημερίδες Εστία (1897-1912) και Ακρόπολις (1897-1908). Επιπλέον τα έτη 1909, 1910 και 1912 της εφημερίδας Ακρόπολις ερευνήθηκαν από την Ψηφιακή Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων. Με βάση τα στοιχεία που προέκυψαν από την αποδελτίωση των δυο εντύπων συντάχθηκε το Παραστασιολόγιο του Πίνακα 2 (1897-1912). Η καταγραφή περιλαμβάνει τα έργα του καταλόγου μας και επιπλέον άλλα έργα των συγγραφέων που μας απασχόλησαν∙ δεν μπορεί να χαρακτηριστεί εξαντλητική, αφού θα πρέπει να διασταυρωθεί και να συμπληρωθεί από τις θεατρικές ειδήσεις άλλων εντύπων, ενώ παραμένει ζητούμενο το πλήρες Παραστασιολόγιο και αυτής της περιόδου. Τα ευρήματα επί του παρόντος λειτουργούν ως ενδεικτικός χάρτης της ερευνώμενης περιοχής.
Γ. Θεωρητικά κείμενα
α) Τα Άπαντα του Κωστή Παλαμά, ως πηγή της θεατρολογικής έρευνας
Με στόχο την ανίχνευση των συντεταγμένων, γύρω από τις οποίες αρθρώνονται οι θεωρητικοί προβληματισμοί, αναζητήσαμε καταρχάς τις πρωτογενείς πηγές. Οι εκδόσεις των θεατρικών έργων που εντοπίστηκαν, ενίοτε, περιλαμβάνουν προλόγους που αποτελούν σημαντικά θεωρητικά κείμενα των συγγραφέων. Επίσης η διερεύνηση του Τύπου αποκαλύπτει άρθρα, που αποτυπώνουν με ενάργεια θεωρητικούς προβληματισμούς. Η συγκέντρωση και καταγραφή τους βρίσκεται σε εξέλιξη. Προτάχθηκε και εδώ η ολοκλήρωση της αποδελτίωσης των Απάντων του Κωστή Παλαμά, ως βασικής πηγής της θεατρολογικής έρευνας.
β) Ευρωπαϊκός Συμβολισμός
Από τα πρώτα βήματα του σχεδιασμού του ερευνητικού έργου διαπιστώθηκε ότι το ευρωπαϊκό κίνημα, που συνδέεται περισσότερο από κάθε άλλο με το εξεταζόμενο ζήτημα, είναι ο ευρωπαϊκός Συμβολισμός. Επομένως κρίθηκε σκόπιμο να αποτελέσει μια από τις ξεχωριστές πτυχές των δράσεων γύρω από τους θεωρητικούς προβληματισμούς. Συγκεντρώσαμε μεγάλο μέρος από τις πρωτογενείς πηγές του κινήματος, οργανώσαμε καταλόγους και πίνακες αναφοράς, για να προχωρήσουμε στο μέλλον στις πρώτες απόπειρες ερμηνείας της πρόσληψης του Συμβολισμού σε εγχώριο επίπεδο.
Δ. Μεταφράσεις και παραστάσεις ευρωπαϊκών δραμάτων
Η σχετική έρευνα βρίσκεται σε αρχικό στάδιο καθώς, όπως είπαμε παραπάνω, δόθηκε προτεραιότητα στη σκηνική παρουσία των πρωτότυπων έργων. Επιπλέον διαπιστώθηκε ότι δεν υπάρχουν στη βιβλιογραφία βασικές εργασίες υποδομής που θα διευκόλυναν την αναζήτηση, ειδικά για τις αρχές του 20ού αιώνα, με αποτέλεσμα να προχωρούμε σχεδόν στα τυφλά. Η πρόσληψη τόσο των έργων όσο και των θεωρητικών προβληματισμών του Μάτερλινγκ μας οδήγησε σε ένα γόνιμο ερευνητικό πεδίο, όπου συγκεντρώσαμε την προσοχή μας. Πρώτος καρπός είναι η μετάφραση του «Menus-Propos. Le théâtre» (1890) η οποία μαζί με μια εισαγωγή στον ευρωπαϊκό Συμβολισμό θα δημοσιευθεί στο επόμενο τεύχος της Σκηνής.
Ανακοινώσεις σε συνέδρια και δημοσιεύσεις σε επιστημονικά περιοδικά
- Κωνσταντίνα Ριτσάτου, «‘‘Η ρίζα και η χλόη’’. Ρήξεις και συνέχειες στη δραματουργία του Δημήτριου Γρ. Καμπούρογλου», στο συλλογικό τόμο Συνέχειες, ασυνέχειες, ρήξεις στον ελληνικό κόσμο (1204-2014): οικονομία, κοινωνία, ιστορία, λογοτεχνία, επιμ. Κωνσταντίνος Α. Δημάδης, Πρακτικά Ε΄ Ευρωπαϊκού Συνεδρίου Νεοελληνικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 2-5 Οκτωβρίου 2014, τ. Δ΄, Ευρωπαϊκή Εταιρεία Νεοελληνικών Σπουδών, Αθήνα 2015, σ. 47-72 [http://www.eens.org/?p=3730].
- Κωνσταντίνα Ριτσάτου, «Συζύγου εκλογή: Η Δημοκρατία-Βονασέρα και ο Δήμος-Αλεξιάδης στη σκηνή του ύστερου 19ου αιώνα», Ε΄Πανελλήνιο Θεατρολογικό Συνέδριο «Θέατρο και Δημοκρατία» προς τιμήν του καθηγητή Βάλτερ Πούχνερ, Αθήνα 5-8 Νοεμβρίου 2014 (Πρακτικά υπό δημοσίευση).
- Κωνσταντίνα Ριτσάτου, «Αναζητώντας την εθνική ταυτότητα στα χνάρια μιας νεράιδας», Πρακτικά Επιστημονικού Συμποσίου, Ελληνικότητα και Ετερότητα: Πολιτισμικές διαμεσολαβήσεις και ‘εθνικός χαρακτήρας’ στον 19ο αιώνα», Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών – Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Αθήνα 14-17 Μαΐου 2015 (Πρακτικά υπό δημοσίευση).
- Κωνσταντίνα Ριτσάτου, «Αποτυπώματα της παράδοσης στο ελληνικό θέατρο από τις αρχές της δεκαετίας του 1870 μέχρι τους Βαλκανικούς Πολέμους: μια πρώτη χαρτογράφηση», Σκηνή, τχ. 7, 2015 (υπό δημοσίευση).
- Ελένη Μανιάτη, «Εισαγωγή στον ευρωπαϊκό Συμβολισμό και το θέατρο του Μωρίς Μάτερλινκ» και μετάφραση από τα γαλλικά του κειμένου του Μάτερλινκ «Μικρές σκέψεις/προτάσεις: Το θέατρο», Σκηνή, τχ. 7, 2015 (υπό δημοσίευση).
Δραστηριότητες που θα προκύψουν από τα αποτελέσματα του ερευνητικού έργου
α.Μεσοπρόθεσμα
- Σύνδεση του υλικού που συγκεντρώθηκε με εκπαιδευτικές και καλλιτεχνικές δραστηριότητες του τμήματος (Υποκριτική, Σκηνοθεσία, Σκηνογραφία, Ενδυματολογία).
- Προτάσεις συνεργασίας στην Κεντρική Δημοτική Βιβλιοθήκη Θεσσαλονίκης (οργάνωση ημερίδας) και στο Λαογραφικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
- Συγγραφή μονογραφίας, η οποία θα επιχειρεί ένα νέο ερμηνευτικό σχήμα για την εξεταζόμενη πτυχή της Ιστορίας του Νεοελληνικού Θεάτρου εστιάζοντας στη συμβολή ενός αντιπροσωπευτικού συγγραφέα.
β.Μακροπρόθεσμα
Συγκρότηση βασικού υλικού και γνώμονα δράσεων για την προετοιμασία διεπιστημονικής ερευνητικής πρότασης (πιθανή συνεργασία με το Ίδρυμα Τεχνολογίας και Έρευνας) στο πλαίσιο σχετικών εθνικών ή ευρωπαϊκών ερευνητικών προγραμμάτων. Η χρονική περίοδος μπορεί να διευρυνθεί μέχρι τη λήξη του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου. Οι δράσεις και τα αποτελέσματα σ΄ αυτή την περίπτωση μπορούν να διευρυνθούν επίσης και σε άλλα επιστημονικά πεδία των ανθρωπιστικών επιστημών, πέραν της Θεατρολογίας: Νεοελληνική Λογοτεχνία, Κοινωνική και Πολιτισμική Ιστορία, Λαογραφία, Παραμυθολογία, κ. ά.
