Αποτυπώματα της παράδοσης στο Νεοελληνικό Θέατρο από τις αρχές της δεκαετίας του 1870 μέχρι τους Βαλκανικούς Πολέμους
(κωδ. Έργου: 91453, Ιούλιος 2014-Οκτώβριος 2015)
Επιτροπή Ερευνών ΑΠΘ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟΝ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟ

Οι πρωτογενείς πηγές του κινήματος

• Καλλιτεχνικό κίνημα που αναπτύχθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα και εκτείνεται μέχρι τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο (κυρίως από το 1885 μέχρι το 1914 περίπου). Οι ρίζες του εντοπίζονται στη Γαλλία και το Βέλγιο και αναπτύσσεται ως αντίδραση στο κίνημα του Ρεαλισμού και στο θέατρο του Βουλεβάρτου.
• Πρόκειται κατά κύριο λόγο για λογοτεχνικό κίνημα, ωστόσο άσκησε επιρροή και σε άλλες περιοχές της τέχνης, όπως στη ζωγραφική (Γκυστάβ Μορώ [Gustave Moreau], Έντβαρτ Μουνκ [Edvard Munch], Πωλ Γκωγκέν [Paul Gauguin]) αλλά και στο θέατρο.
• Πρώτο σημαντικό κείμενο, που άσκησε ισχυρή επιρροή στη γέννηση του Συμβολισμού, θεωρείται το έργο του Μπωντλαίρ [Baudelaire], Τα άνθη του κακού [Lesfleursdumal] δημοσιευμένο ήδη από το 1857. Το έργο επηρεάζει ιδιαίτερα τους Βερλαίν [Verlaine], Ρεμπώ [Rimbaud] και Μαλλαρμέ [Mallarmé]. Ο Τύπος αρχίζει να αποκαλεί αυτούς τους ποιητές «παρακμιακούς» [décadents].
• Το 1884 κυκλοφορούν δύο έργα, οι Καταραμένοι ποιητές [ Poètes maudits] του Βερλαίν και το μυθιστόρημα του Ζορίς-Καρλ Ουισμάν [Joris-Karl Huysmans], Αντίστροφα [A rebours], στα οποία αναγνωρίζονται πολλά στοιχεία του αναδυόμενου κινήματος, ενώ το 1885 αρχίζει να διαφαίνεται η διαφορά μεταξύ décadents και Συμβολιστών.
• Στις 6 Αυγούστου του 1885 ο Πωλ Μπουρντ [Paul Bourde] δημοσιεύει στη γαλλική εφημερίδα Le Temps άρθρο κατά του νέου κινήματος που βρίσκεται εν τη γενέσει. Στο άρθρο αυτό απαντά σε λίγες μέρες ο Ζαν Μορεάς [Jean Moréas] μέσα από τις σελίδες της  ΧΙΧe siècle, στις 11 Αυγούστου του 1885. Δύο χρόνια αργότερα, εκδίδεται το έργο του Γκυστάβ Καν [Gustave Kahn], Τα νομαδικά ανάκτορα [LesPalais nomades], κείμενο- σταθμός για το Συμβολισμό, εξαιτίας της χρήσης ελεύθερου στίχου στο σύνολο του έργου.
• Το 1886 θεωρείται η χρονιά των μανιφέστων του Συμβολισμού. Αρχές του 1886 δημοσιεύεται στη Revue wagnérienne το άρθρο «Σοννέτα προς τον Βάγκνερ» [«Sonnets à Wagner»], το οποίο αποτυπώνει με σαφήνεια την τάση που διαμορφώνεται: μια ομάδα καλλιτεχνών συσπειρώνονται γύρω από τις θεωρίες του Βάγκνερ και γίνονται θερμοί υποστηρικτές των βαγκνερικών καλλιτεχνικών προσανατολισμών.
• Την ίδια περίοδο δημοσιεύονται στην εφημερίδα Vogue οι Εκλάμψεις [Illuminations] του Ρεμπώ, έργο που γράφεται τουλάχιστον 10 χρόνια νωρίτερα, αλλά θεωρείται ως το εναρκτήριο λάκτισμα για τη γέννηση του κινήματος.
• Τον Μάιο – Ιούλιο του 1886 ο Τεοντόρ ντε Βιζβά [Théodore de Wyzewa] γράφει μια σειρά άρθρων στη Revue wagnérienne, σχετικά με την τέχνη του Βάγκνερ. Τα κείμενα αυτά, αν και εστιάζονται στην τέχνη του Βάγκνερ, εμπεριέχουν σε σπερματική μορφή κάποιες από τις αρχές του νέου κινήματος. Τον ίδιο χρόνο, ο ίδιος συγγραφέας, δημοσιεύει μία έρευνα πάνω στη δουλειά του Μαλλαρμέ στη Vogue (Étude surMallarmé).
• Το 1886 κυκλοφορεί επίσης το έργο του Ρενέ Γκιλ [Réné Ghil] Η Πραγματεία του Λόγου [LeTraité du Verbe], το οποίο συνοδεύεται με προλεγόμενα του Μαλλαρμέ, όπου υποστηρίζει την αδιαμφισβήτητη επιθυμία της εποχής να διαχωρίσει τη διττή φύση του λόγου.
• Στις 18 Σεπτεμβρίου του 1886 δημοσιεύεται στo λογοτεχνικό ένθετο της γαλλικής εφημερίδας Le Figaro, το άρθρο του Ζαν Μορεάς, «Ο Συμβολισμός» [«Le Symbolisme»], στο οποίο αποδέχεται το όνομα Symbolistes, που έχει χρησιμοποιήσει  ήδη από το 1885. Κατονομάζει τους προδρόμους και τους κύριους εκφραστές του ρεύματος (Μπωντλαίρ, Μαλλαρμέ, Βερλαίν), αλλά δεν αναφέρει το Ρεμπώ. Πολλοί μελετητές δεν θεωρούν το κείμενο αυτό ως πραγματικά ριζοσπαστικό, αφού, μεταξύ άλλων παραλείψεων, δεν αναφέρει μία από τις βασικές διεκδικήσεις του νέου κινήματος, τη χρήση του ελεύθερου στίχου. Η πρωτοποριακή για την εποχή τεχνική εντοπίζεται κιόλας στα συμβολιστικά έργα (αναφέρεται ενδεικτικά το έργο του Γκυστάβ Καν, Νομαδικά Παλάτια, το οποίο θεωρείται, όπως είπαμε, ένα από τα σημαντικότερα έργα του Συμβολισμού, γραμμένο από το 1887).
• Στις 7 Οκτωβρίου του 1886 δημοσιεύεται στο πρώτο φύλλο της εφημερίδας με τον χαρακτηριστικό τίτλο, Le Symboliste,  το άρθρο του Πωλ Αντάμ [Paul Adam], «Ο Τύπος και ο Συμβολισμός» [«La Presse et le Symbolisme»].
• Ακολούθησαν μια σειρά σημαντικών κειμένων, ανάμεσα στα οποία ξεχωρίζουν το Η Τέχνη του Συμβολισμού [L’art Symboliste ] του Ζωρζ Βανόρ [Georges Vanor] και το Η Λογοτεχνία της κάθε στιγμής [Lalittératuredetoute à l’heure] του Σαρλ Μορίς [Charles Morice] (1889). Το δεύτερο θεωρείται ένας ακόμα σταθμός, καθώς συγκεφαλαιώνει όλα όσα συνέβησαν στη δεκαετία του 1880, σχετικά με το κίνημα του Συμβολισμού. Μερικοί υποστηρίζουν ότι θα μπορούσε να θεωρηθεί ως Μανιφέστο του Συμβολισμού, αν η έκτασή του ήταν μικρότερη.

• Το βιβλίο Τα πρώτα όπλα του Συμβολισμού [Les Premières armes du Symbolisme] καταγράφει τις διαμάχες γύρω από το κίνημα. Συγκεκριμένα περιλαμβάνει: «Χρονικό του Πωλ Μπουρντ» [«Chronique de Paul Bourde»] (LesTemps 6/8/1885), «Η απάντηση του Ζαν Μoρεάς» [«Réponse de Jean Moréas»] (ΧΙΧesiècle, 11/8/1885), «Το Μανιφέστο του Ζαν Μορεάς» [«Manifeste de Jean Moréas»] (LeFigaro, 18/9/1886), «Η εξέταση του Μανιφέστου από τον Ανατόλ Φρανς» [«Examen du Manifeste par Anatole France»] (LeTemps , 26/9/1886), «Επιστολή του Ζαν Μορεάς στον Ανατόλ Φρανς» [«Lettre de Jean Moréas à Anatole France»] (Symboliste 7/10/1886).
• Από τη λίστα των κειμένων για το Συμβολισμό δεν θα μπορούσε να λείψει η έρευνα του Ζυλ Ουρέ [Jules Hurret] σχετικά με την εξέλιξη της λογοτεχνίας, στο πλαίσιο της οποίας συμμετείχαν 64 συγγραφείς της εποχής, ανάμεσά τους ο Μαλαρμέ και ο Μάτερλινκ [Maeterlinck].  Η έρευνα δημοσιεύεται  στην εφημερίδα L’Echo από τις 3 Μαρτίου μέχρι τις 5 Ιουλίου του 1891.
• Τέλος, σημαντική επίδραση ασκούν οι εφημερίδες που στηρίζουν το κίνημα:  Symboliste, La décadence, Ecrits pour l’Art. 

Συμβολισμός και Θέατρο

• Η ίδρυση δύο νέων θεατρικών οργανισμών, του Τεάτρ ντ’Αρτ [Théâtre d’Art] του Πωλ Φορ [Paul Fort] το 1890 και του Τεάτρ ντε λ’Εβρ [Théâtre de l’Œuvre] του  Λυνιέ Πο [Lugné Poe ]το 1893, σηματοδοτούν την επίδραση του Συμβολισμού στις καλλιτεχνικές εξελίξεις που αφορούν ειδικά τη θεατρική δραστηριότητα.
• Στις 18-19 Νοέμβρη 1890 λαμβάνει χώρα η πρώτη εκδήλωση του Théâtre d’Art που αποτελεί συνένωση του Τεάτρ Ιντεαλίστ [Τhéâtre Idéaliste] του Λουί Ζερμέν [Louis Germain] και του Τεάτρ Μιξτ [Théâtre Mixte] του Πωλ Φορ. Αν και αρχικά στο ρεπερτόριό του θεάτρου υπάρχουν και νατουραλιστικά έργα, στις 24 Φεβρουαρίου του 1891, ο Πωλ Φορ ανακοινώνει πως το Théâtre d’Art από εδώ και στο εξής θα ανεβάζει μόνο συμβολιστικά έργα. Την ίδια βραδιά το κοινό ανακαλύπτει το έργο του Μάτερλινκ,  Η Παρείσακτος [L’Intruse].
• Στις 17 Μαΐου 1893, ο Λυνιέ Πο ανεβάζει το έργο Πελλέας και Μελισάνθη του Μάτερλινκ. Η παράσταση αυτή θα σταθεί αφορμή της ίδρυσης του Théâtre de l’ Œuvre,  όπως το ονόμασαν οι Εντουάρ Βουιγιάρ [Edouard Vuillard], Λυνιέ Πο και ο κριτικός της λογοτεχνίας Καμίγ Μωκλαίρ [Camille Mauclair]. Το θέατρο στεγάζεται στο νούμερο 23 της οδού Turgot του Παρισιού.

• Για τον Λυνιέ Πο το θέατρο είναι ο τόπος, όπου συνυπάρχουν ο ζωγράφος, ο δραματουργός, ο ηθοποιός και ο θεατής.
• Τη σαιζόν 1893-1894 ανεβάζουν κατά κύριο λόγο σκανδιναβικά δράματα (Ίψεν [Ibsen] και Στρίντμπεργκ [Strindberg]).
• Ο Αλφρέ Ζαρύ [Alfred Jarry] αναλαμβάνει χρέη σκηνοθέτη στο θέατρο και προτείνει στο Λυνιέ Πο να ανεβάσουν το έργο του Βασιλιάς Υμπύ [Ubu roi]. Το έργο ανεβαίνει στις 10 Δεκεμβρίου 1896 και θεωρείται πρόδρομος του Εξπρεσσιονισμού. Το 1899 το θέατρο κλείνει προσωρινά τις πόρτες του.
• Συγγραφείς όπως οι Ίψεν, Χάουπτμαν, Στρίντμπεργκ και Μάτερλινκ συνθέτουν έργα που φέρουν συμβολιστικά χαρακτηριστικά, όπως:
• Στρίντμπεργκ: Προς τη Δαμασκό (1898-1901), Ο Χορός του Θανάτου (1900), Ονειρόδραμα (1901), Η Σονάτα των Φαντασμάτων (1907).
• Χάουπτμαν: Η βουλιαγμένη Καμπάνα (1896), Ο αμαξάς Χένσελ (1898).
• Ίψεν:  Μπραντ (1866), Πέερ Γκυντ (1867), Η αγριόπαπια (1884), Ρόσμερσχολμ (1886), Η κυρά της θάλασσας (1888), Έντα Γκάμπλερ (1890), Ο αρχιμάστορας Σόλνες (1892), Ο μικρός Έγιολφ (1894), Ιωάννης Γαβριήλ Μπόρκμαν (1896), Όταν ξυπνήσουμε εμείς οι νεκροί (1899).
• Μάτερλινκ: Πριγκίπισσα Μαλέν (1889),  Η Παρείσακτος (1890),  Οι Τυφλοί (1890), Οι επτά Πριγκίπισσες (1891),  Πελλέας και Μελισάνθη (1892), Αλλαντίνη και Παλομίδης (1894), Εσωτερικό (1894),  Ο θάνατος του Τενταζίλ (1894), Αγκλαβαίν και Σελυζέτ (1896), Μόννα Βάννα (1902),  Το Γαλάζιο Πουλί (1909).
• Ο Μάτερλινκ γράφει μια σειρά θεωρητικών κειμένων  που ενσωματώνουν και επεξεργάζονται τις αρχές και τα χαρακτηριστικά που καλλιεργεί ο Συμβολισμός για την τέχνη του θεάτρου. Μερικά από τα πιο σημαντικά κείμενα είναι:
• Μωρίς Μάτερλινκ «Το καθημερινό τραγικό» στο Θησαυρός των ταπεινών, μτφ. Χαρά Μπακονικόλα, Printa, Αθήνα 2008, σ. 99-111. [=«Le tragique quotidien», Le Trésor des humbles, Παρίσι 1896].

•  Για το συγγραφέα το πραγματικό τραγικό στοιχείο δεν έγκειται στην περιπέτεια αλλά στον «αέναο διάλογο του όντος με το πεπρωμένο του».
• Ο Μάτερλινκ υποστηρίζει ότι οι συγγραφείς της εποχής του εμμένουν ν’ αναπαριστούν σκηνές βίας στην προσπάθειά τους να μιλήσουν για το τραγικό, αλλά αυτή η τεχνική δεν εκφράζει το σύγχρονο θεατή.
• Επιπλέον, ο συγγραφέας υποστηρίζει πως υπάρχει το «στατικό θέατρο» όπου τα γεγονότα της σκηνικής δράσης αντικαθίστανται από την παρακολούθηση μιας εσωτερικής δράσης με στόχο τη μελέτη της ανθρώπινης ψυχής. Προκειμένου να στηρίξει την άποψή του αντλεί παραδείγματα από τις ελληνικές τραγωδίες (Προμηθέας, Ικέτιδες, Χοηφόρες).
• Μωρίς Μάτερλινκ, «Μικρές Κουβέντες. Το θέατρο», μτφ. Ελένη Μανιάτη, Σκηνή τχ. 7 (2015), σ. 357-363. [http://ejournals.lib.auth.gr/skene/article/view/4940/4909 (27/3/2016)] [=«Menus Propos. Le théâtre», La Jeune Belgique, τμ. 9, τχ. 9, σ. 331-336 (Σεπτέμβριος1890)].

• Τα έργα υψηλής λογοτεχνικής αξίας, όπως για παράδειγμα ο Άμλετ, δεν πρέπει να ανεβαίνουν στη σκηνή καθώς η αναπαράσταση καταστρέφει την ψευδαίσθηση την οποία δημιουργεί το κείμενο.
• «Κάθε αριστούργημα είναι ένα σύμβολο και το σύμβολο δεν αντέχει ποτέ την ενεργή παρουσία του ανθρώπου […] Δεν γνωρίζω· ωστόσο η απουσία του ανθρώπου μού φαίνεται απαραίτητη».

• Μωρίς Μάτερλινκ, «Το σύγχρονο δράμα» στο: Ο Ναός της Τύχης και άλλα κείμενα, μτφ. Χαρά Μπακονικόλα, Πατάκη, Αθήνα, Νοέμβριος 2006, σ. 77-93 [= «Le drame quotidien», Le Double Jardin, Charpentier, Παρίσι 1904].

• «Εκείνο που εκ πρώτης όψεως χαρακτηρίζει το σημερινό δράμα είναι πρώτα απ’ όλα η αποδυνάμωση και, τρόπον τινά, η προοδευτική παράλυση της εξωτερικής δράσης, κι έπειτα μια εμφανέστατη τάση να εισδύει πιο βαθιά στην ανθρώπινη συνείδηση και να παραχωρεί μια μεγαλύτερη θέση στα ηθικά προβλήματα. Τέλος διακρίνουμε την αρκετά άτολμη ακόμη αναζήτηση ενός είδους νέας ποίησης, πιο αφηρημένης από την παλιά».
• «Εκείνο που συνιστά την ομορφιά και τη γλυκύτητα ενός φιλιού δεν είναι τόσο το φιλί καθαυτό, αλλά ο τόπος, η ώρα και οι περιστάσεις υπό τις οποίες προσφέρεται».

• «Θα έλεγε κανείς ότι το σύγχρονο δράμα τα έχει αντιληφθεί όλα αυτά με τρόπο συγκεχυμένο. Μη μπορώντας πια να κινηθεί προς τα έξω, μη διαθέτοντας πια εξωτερικά κοσμήματα, μη τολμώντας πια να επικαλεστεί σοβαρά κάποια θεότητα και κάποια μοίρα καθορισμένη, αναδιπλώθηκε στον εαυτό του, επιχείρησε να ανακαλύψει, μέσα στις περιοχές της ψυχολογίας και της ηθικής ζωής, το ισοδύναμο εκείνου που είχε χάσει στην αλλοτινή εξωτερική ζωή».

• Τέλος, αξίζει να σημειωθεί  ότι με το έργο του Μάτερλινκ ασχολήθηκε ιδιαίτερα η ομότιμη καθηγήτρια του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών του Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Χαρά Μπακονικόλα, η οποία μέσω των μεταφράσεων και των εργασιών της φωτίζει το τοπίο γύρω από το έργο του Μάτερλινκ. Επιπλέον, πολλά από τα θεατρικά έργα του Μωρίς Μάτερλινκ έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά είτε από την ίδια την Μπακονικόλα (Αλλαντίνη και Παλομίδης) είτε από άλλους μεταφραστές (ενδεικτικά αναφέρεται η Πριγκίπισσα Μαλένα σε μετάφραση Ξένιας Γεωργοπούλου).

  Πίνακας πρωτογενών πηγών του ευρωπαϊκού Συμβολισμού

 ΠΗΓΕΣ 

• Adam Paul, «La Presse et le Symbolisme », Symboliste no 1, 7 Οctobre 1886, [http://gallica.bnf.fr/ (1/2/2015)].
• Adoré Floupette, Les Déliquescences. Poèmes décadents d’Adoré Floupette, Lion Vanné, Byzance 1885, [http://gallica.bnf.fr/ (1/2/2015)].
• Bourde Paul, “Les poètes décadents. Chronique”, Le Temps, 6 aout 1885, [http://gallica.bnf.fr/ (1/2/2015)].
• De Gourmont Remy, Le livre des masques. Portraits symbolistes, gloses et documents sur les écrivains d’hier et d’aujourd’hui, Société du Mercure de France, Παρίσι 1896, [http://gallica.bnf.fr/ (1/2/2015)].
• De Wyzewa Théodore, «Notes sur la peinture wagnérienne et le salon de 1886», Revue wagnérienne, 8 mai 1886, [http://gallica.bnf.fr/ (1/2/2015)].
• De Wyzewa Théodore, «Notes sur la littérature wagnérienne et les livres en 1885-1886», Revue wagnérienne, 8 juin 1886, [http://gallica.bnf.fr/ (1/2/2015)].
• De Wyzewa Théodore, «Notes sur la musique wagnérienne et les œuvres musicales françaises en 1885-1886», [http://gallica.bnf.fr/ (1/2/2015)].
• De Wyzewa Théodore, «Etude sur Mallarmé », Nos maîtres, études [et] portraits littéraires, Perrin, Παρίσι 1895, σ. 11-87 και σ. 91-114  [https://archive.org/details/nosmaitrestude00wyze (1/2/2015)].
• Fort Paul, Echo de Paris, 24.2.1891, [http://gallica.bnf.fr/ (26/2/2015)].
• Ghil Réné, Traité du verbe. Avant-propos de Mallarmé, 1886, [https://www.uni-due.de/lyriktheorie/texte/1886_mallarme.html (1/2/2015)].
• Hurret Jules, Enquête sur l’évolution littéraire, Bibliothèque Charpentier, Παρίσι 1891 [α΄ δημοσίευση: L’écho, 3 mars-5 juillet 1891], [http://gallica.bnf.fr/, (1/2/2015)].
• Huysmans Joris Karl, A rebours, Παρίσι 1884, [http://gallica.bnf.fr/ (2/2/2015)] 
• Kahn Gustave, Les Palais nomades, Tresse et stock, Παρίσι 1887, [http://gallica.bnf.fr/ (2/2/2015)].
• Kahn Gustave, Symbolistes et Décadents, Leon Vanier, Παρίσι 1902, [http://www.gutenberg.org/ebooks/43441 (3/3/2015)].
• Leon Vanier [επίμ.], Les premières armes du Symbolisme, Leon Vanier, Παρίσι 1889, [http://gallica.bnf.fr/ (2/2/2015)].
• Moréas Jean “Les décadents. Réponse à Paul Bourde”, XIXe siècle, 11 aout 1885, [http://gallica.bnf.fr/ (2/2/2015)].
• Moréas Jean, «Manifeste Littéraire», Figaro, 18/9/1886, [http://gallica.bnf.fr/(2/2/2015)].
• Morice Charles, La littérature de tout à l’heure, Perrin et Cie, Παρίσι 1889, [http://gallica.bnf.fr/ (3/2/2015)].
• Rimbaud Arthur, Les Illuminations. Une saison en enfer, Leon Vanier, Παρίσι 1886, [http://gallica.bnf.fr/ (3/2/2015)].
• Vanor Georges, L’art symboliste, Vanier, Παρίσι 1889, [http://gallica.bnf.fr/ (3/2/2015)].
• Verlaine Paul, Les poètes maudits, 1884 [http://poetes.com/textes/ver_poemau.pdf (3/2/2015)].

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Γλυτζουρής Αντώνης, Η σκηνοθετική τέχνη στην Ελλάδα. Η ανάδυση και η εδραίωση της τέχνης του σκηνοθέτη στο νεοελληνικό θέατρο, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2001. 
• Γλυτζουρής Αντώνης, «Ο Μωρίς Μαίτερλινκ και οι απόψεις του Κωστή Παλαμά για το θέατρο», Αριάδνη, τμ. 9, Ρέθυμνο 2003. 
• Γλυτζουρής Αντώνης, Πόθοι αετού και φτερά πεταλούδας. Το πρώιμο θεατρικό έργο του Νίκου Καζαντζάκη και οι πρωτοπορίες της εποχής του, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2009. 
• Γραμματάς Θόδωρος, «Από το “Intima Teatern” του Στρίντμπεργκ  και το “Θέατρο Συναναστροφής”  του Καμπύση στο ελληνικό θέατρο», στο: Μαργαρίτα Μέλμπεργκ (επιμ.) Ο Στριντμπεργκ και η σύγχρονη δραματουργία, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 1997, σ. 23-37. 
• «Η βουλιαγμένη καμπάνα», μτφ. Κώστας Χατζόπουλος , Νουμάς, τμ. 4, τχ. 182, ( 22 Ιανουαρίου 1906), σ.  4-5. 
• Θεατής, «Η βουλιαγμένη καμπάνα», Νουμάς, τμ. 4, τχ. 180, (22 Ιανουαρίου 1906) σ. 4-6.
• Κασίνης Κωνσταντίνος, Βιβλιογραφία των ελληνικών μεταφράσεων της ξένης λογοτεχνίας. ΙΘ΄-Κ΄ αι. Αυτοτελείς εκδόσεις, Σύλλογος προς την διάδοσιν ωφέλιμων βιβλίων, Αθήνα 2006. 
• Κουκούλας Λέων, «Γεράρδος Χάουπτμαν», Νέα Εστία, τμ. 40, τχ. 456 (Ιούλιος 1946), σ. 686-690. 
• Μαίτερλινκ. Επιλογή από το έργο του, μτφ. Χαρά Μπακονικόλα, Στιγμή, Αθήνα 2002.
• Μάτερλινκ Μωρίς, Ο Ναός της Τύχης και άλλα κείμενα, μτφ. Χαρά Μπακονικόλα, Πατάκη, Αθήνα, Νοέμβριος 2006.
• Μάτερλινκ Μωρίς, Ο θησαυρός των ταπεινών, μτφ. Χαρά Μπακονικόλα, Printa, Αθήνα 2008.
•  [Μάτερλινκ Μωρίς], «Μόννα Βάννα», Παναθήναια, τμ. Δ΄, (Απρίλιος-Σεπτέμβριος 1902) σ. 203 - 213, 240 - 253, 330 – 339.
• [Μάτερλινκ Μωρίς], «Αδερφή Βεατρίκη», Παναθήναια, τμ. ΚΓ' (Οκτώβριος 1911-Μάρτιος 1912), σ.72- 75, 110- 115, 144- 145, 170- 175.
• Ματθιόπουλος Ευγένιος, Η τέχνη πτεροφυεί εν οδύνη. Η πρόσληψη του Νεορομαντισμού στο πεδίο της ιδεολογίας της θεωρίας της τέχνης και της τεχνοκριτικής στην Ελλάδα, Ποταμός, Αθήνα 2005. 
• Νέα Εστία, τμ. 45, τχ. 526 (1 Ιουνίου 1949).  Αφιέρωμα στο Μωρίς Μάτερλινκ.
• Νέα Εστία, τμ. 71, τχ. 837 ( 15 Μαΐου 1962). Αφιέρωμα στο Μωρίς Μάτερλινκ.
• Παπανδρέου Νικηφόρος, Ο Ίψεν στην Ελλάδα. Από την πρώτη γνωριμία στην καθιέρωση. 1890-1910, Κέδρος, Αθήνα 1983. 
• Σιγανός Λ., «Η βουλιαγμένη καμπάνα», Νουμάς, τμ. 4, τχ. 181 (15/1/1906), σ. 3-4. 
• Σιδέρης Γιάννης, «Το Βέλγικο θέατρο στην Ελλάδα», Νέα Εστία, τμ. 45, τχ. 526 (1 /6/ 1949), σ. 689- 692. 
• Σιδέρης Γιάννης, «Ο Ίψεν στην Ελλάδα», Νέα Εστία, τμ. 60, τχ. 705 (15 Νοεμβρίου 1956) σ. 1538- 1552. 
• [Χαόυπτμαν Γκερχαρτ], «Χανέλα», μτφ. Νίκος Οικονόμου, Νουμάς, τμ. 7, τχ. 334 (8 Μαρτίου 1909), σ. 2-3. 

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 

• Aitken Geneviève –Josefowitz Samuel, Artistes et Théâtres d’ Avant-garde Programmes de Théâtre illustres Paris 1890-1900, musée de Pully, octobre 1991.
• Balakian Anna Elizabeth, The Symbolist Movement in the Literature of European languages, Academiai Kiado, Βουδαπέστη 1984.
• Barre André, Le Symbolisme, B. Franklin, 1910.
• Berteval W., Le théâtre d’Ibsen, Perrin et Cie, Παρίσι 1912, [http://gallica.bnf.fr/ (10/2/2015)]
• Clouard Henri, Histoire de la littérature française. Du Symbolisme à nos jours, A. Michel, 1947.
• Dufief Anna Simone, Le théâtre au XIXe siècle. Du Romantisme au Symbolisme, Bréal, Rosny- Sous-Bols, 2001.
• Facos Michelle, Symbolist Art in Context, University of California Press, Berkeley, 2009.
• Gengembre Gérard, Le théâtre français au 19e siècle (1789-1900), Armand Collin, 1999.
• Gorceix Paul,  «L’itinéraire de l’homme et de l’écrivain», Maurice Maeterlinck, Œuvres I. Le réveil de l’ame. Poésie et essais, Complexe 1999.
• Gorceix Paul, «Introduction sur le théâtre», Maurice Maeterlinck, Œuvres I. Le réveil de l’ame. Poésie et essais, Complexe 1999.
• Illouz Jean-Nicolas,  «Les manifestes symbolistes», Littérature  No 139, Marges 2005. [http://gallica.bnf.fr/ (10/2/2015)].
• Lee Jennette, A Key to the Prose Drama of Henrik Ibsen, G.P. Putnam's Sons, Νέα Υόρκη1910. [http://www.theatrehistory.com (18/2/2015)] 
•  Maeterlinck Maurice, Œuvres I. Le réveil de l’ame. Poésie et essais, Complexe 1999.
• Marie Gisele, Le théâtre symboliste. Ses origines, ses sources, pionniers et réalisateurs, A.G Nizet, 1973.
• Peyre Henri, Que sais-je ? La littérature Symboliste, Presses Universitaires de France, Παρίσι 1976.
• Robiché Jacques, Le Symbolisme au théâtre. Lugné –Poe et les débuts de l’œuvre, L’Arche, 1972.
• Schumacher Claude, Naturalism and Symbolism in the European theatre 1850-1918, Cambridge University Press, Κέμπριτζ 1996.
• Schuré Edouard, Précurseurs et Révoltés, Perrin et Cie, Παρίσι 1904, [http://gallica.bnf.fr/ (10/2/2015)].
• Symons Arthur, The Symbolist Movement in Literature, Rev. and enl., Haskell House, Nέα Υόρκη, 1971.

ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΟΙ ΤΟΠΟΙ 

• «ΕΚΕΒΙ» [http://www.ekebi.gr/frontoffice/portal.asp?cpage=NODE&cnode=488 (22/2/2015)]
• «Κοσμόπολις» [http://xantho.lis.upatras.gr/kosmopolis/index.php/noumas/search (22/2/2015)]
• http://gallica.bnf.fr/ (2-6/2/2015).
• https://www.academia.edu (5/2/2015).
• http://www.theatreonline.com/Artiste/Henrik-Ibsen/10380 (2/2/2015).
• http://www.theatredeloeuvre.fr/index.html 
• http://archive.org/stream/HenrikIbsenTheFatherOfModernDrama/HenrikIbsen_djvu.txt (5/2/2015).
• http://www.theatrehistory.com/misc/henrik_ibsen_002.html (5/2/2015).
• https://www.uni-due.de/lyriktheorie/texte/1886_mallarme.html  (5/2/2015).
• http://www.gutenberg.org/files/43441/43441-h/43441-h.htm (5/2/2015).
• http://poetes.com/textes/ver_poemau.pdf  (6/2/2015).