Αποτυπώματα της παράδοσης στο Νεοελληνικό Θέατρο από τις αρχές της δεκαετίας του 1870 μέχρι τους Βαλκανικούς Πολέμους
(κωδ. Έργου: 91453, Ιούλιος 2014-Οκτώβριος 2015)
Επιτροπή Ερευνών ΑΠΘ

Τα Άπαντα του Κωστή Παλαμά ως πηγή της Θεατρολογικής έρευνας

Ο Κωστής Παλαμάς (1859-1943) δεν είναι μόνο η κεντρική ποιητική φιγούρα της γενιάς του 1880. Η κριτική του ματιά σε διάφορα ζητήματα της ιστορίας της νεοελληνικής λογοτεχνίας, καθώς και οι απόψεις του για το θέατρο έχουν ήδη απασχολήσει τους νεότερους ερευνητές. Τα Άπαντα  του ποιητή, που αριθμούν δεκαέξι τόμους, αποτυπώνουν ανάγλυφα τη δυναμική παρουσία του στα ελληνικά γράμματα και συμπεριλαμβάνουν κριτικές, πολυάριθμα άρθρα που δημοσιεύτηκαν σε περιοδικά και εφημερίδες, θεωρητικά κείμενα με εξαιρετικό πλούτο για ποικίλες όψεις του τότε πνευματικού και καλλιτεχνικού κόσμου. Επεξεργαστήκαμε την έκδοση, Ίδρυμα Κωστή Παλαμά (επιμ.), Κωστή Παλαμά: Άπαντα, 16τμ., Γκοβόστης, Αθήνα, χ.χ. και εστιάσαμε την προσοχή μας στις σελίδες που διαπιστώσαμε ότι βρίσκονται σε μεγαλύτερη συνάφεια με το θέμα του ερευνητικού έργου. Καταγράψαμε τα ευρήματα ομαδοποιώντας τα σε τρεις κατηγορίες και τοποθετήσαμε σε αγκύλες, όπου κρίθηκε σκόπιμο, ένα μικρό διαφωτιστικό, για το περιεχόμενο, σχόλιο, ή ένα σύντομο, αλλά χαρακτηριστικό, παράθεμα. Στην πρώτη ομάδα καταγράφονται τα κείμενα του Παλαμά (κριτικές και σχολιασμοί έργων) που συνδέονται με συγγραφείς που  μελετήσαμε. Στη δεύτερη κατηγορία εντάσσονται όσα σχετίζονται γενικά με το θέατρο και όσα αναφέρονται στο μοναδικό του δράμα, τη «μοναχοκόρη» του, την Τρισεύγενη. Στην τρίτη ενότητα συγκεντρώνονται εκείνα που σχετίζονται αμεσότερα με τη λαϊκή παράδοση. Όσα από τα κείμενα που ακολουθούν δεν φέρουν στο τέλος την χρονολογία της πρώτης τους δημοσίευσης,  η πληροφορία απουσιάζει από τις σελίδες των Απάντων. Ακολουθεί ένας πίνακας που παρουσιάζει συνοπτικά τα ευρήματα των τριών κατηγοριών, σε χρονολογική τάξη, και μπορεί να λειτουργήσει ως πρωτοβάθμιο ευρετήριο για τη θεατρολογική έρευνα. Η καταγραφή δεν μπορεί να χαρακτηριστεί εξαντλητική και είναι πιθανό να συμπληρωθεί στο μέλλον.

Ο Κωστής Παλαμάς για τους συγγραφείς

• «Ψυχάρης», Κωστή Παλαμά: Άπαντα, τμ. 2, Γκοβόστης, Αθήνα, χ.χ,  σ. 112-118. [Με αφορμή το έργο του Ψυχάρη Autour de la Grèce ο Παλαμάς σχολιάζει την εργασία του συγγραφέα]. (1895)
• «Για το Βασιλειάδη», Κωστή Παλαμά: Άπαντα, τμ. 14, Γκοβόστης, Αθήνα, χ.χ, σ. 28. (1896).
• «Ο ποιητής Βασιλειάδης», Κωστή Παλαμά: Άπαντα, τμ. 2, Γκοβόστης, Αθήνα, χ.χ, σ. 427-430. (1896)
• «Το διήγημα Αργύρη Εφταλιώτη: “Η Μαζώχτρα και άλλες ιστορίες”- “Ο Βουρκόλακας”-δράμα» Κωστή Παλαμά: Άπαντα, τμ. 16, Γκοβόστης, Αθήνα, χ.χ, σ. 187-188. (1900)
• «Γιάννης Καμπύσης», Κωστή Παλαμά: Άπαντα, τμ. 6, Γκοβόστης, Αθήνα, χ.χ, σ. 400-408. (1900)
• «Δυο λόγια για ένα έργο», Κωστή Παλαμά: Άπαντα, τμ. 16, Γκοβόστης, Αθήνα, χ.χ,  σ. 220-223. [Με αφορμή το έργο του Ψυχάρη Ρόδα και Μήλα ο Παλαμάς αναφέρεται στην κοινωνική σημασία του έργου του συγγραφέα]. (Νουμάς 6/2/1903)
• «Το ταξίδι του Ψυχάρη», Κωστή Παλαμά: Άπαντα, τμ. 6, Γκοβόστης, Αθήνα, χ.χ,  σ. 307-316. (1906)
• «Οι Βερναρδάκηδες. Ο Δημήτριος», Κωστή Παλαμά: Άπαντα, τμ. 10, Γκοβόστης, Αθήνα, χ.χ, σ. 288-294. (1907)
• «Γρηγόριος Ξενόπουλος», Κωστή Παλαμά: Άπαντα, τμ. 6, Γκοβόστης, Αθήνα, χ.χ, σ. 463-470. (1907)
• «Τρεις μελέτες του Ψυχάρη», Κωστή Παλαμά: Άπαντα, τμ. 6, Γκοβόστης, Αθήνα, χ.χ, σ. 512-522. (1908)
• «Για το Βασιλειάδη», Κωστή Παλαμά: Άπαντα, τμ. 12, Γκοβόστης, Αθήνα, χ.χ, σ. 292- 297 (1924). 
• «Για το Γρηγόριο Ξενόπουλο», Κωστή Παλαμά: Άπαντα, τμ. 14, Γκοβόστης, Αθήνα, χ.χ, σ. 143. [Με αφορμή τη θεατρική τριακονταετηρίδα του Ξενόπουλου] (1925).
• «Εισηγητική έκθεσις δια την εκλογήν του Γρηγόριου Ξενόπουλου», Κωστή Παλαμά: Άπαντα, τμ. 16, Γκοβόστης, Αθήνα, χ.χ, σ. 461-465. [Με αφορμή μια προκήρυξη «περί πληρώσεως μιας έδρας λογοτέχνου εις την Τάξιν των Γραμμάτων και Καλών Τεχνών» ο Παλαμάς επαινεί τη δουλειά του Ξενόπουλου και τον προτείνει ως τον πλέον κατάλληλο για την κατάληψη της θέσης]. (1931)
• «Εισηγητική έκθεσις διά την βράβευσιν του Γέρου του Μωριά του Σπύρου Μελά», Κωστή Παλαμά: Άπαντα, τμ. 16, Γκοβόστης, Αθήνα, χ.χ, σ. 468- 472. [Επαινεί το έργο του Μελά και εξηγεί γιατί κατά τη γνώμη του έπρεπε να αποσπάσει το πρώτο βραβείο του διαγωνισμού της Ακαδημίας]. (1931)
• «Βασιλειάδης Σπυρίδων», Κωστή Παλαμά: Άπαντα, τμ. 16, Γκοβόστης, Αθήνα, χ.χ, σ.315-316.

Ο Κωστής Παλαμάς για το θέατρο

• «Θεατρικαί Εντυπώσεις (Ευαγγελία Παρασκευοπούλου)», Κωστή Παλαμά: Άπαντα, τμ. 15, Γκοβόστης, Αθήνα, χ.χ, σ. 174-179. [Εγκώμιο για την Παρασκευοπούλου και κριτικές απόψεις για το εγχώριο θέατρο. Ενδεικτικά: «Τί μας ωφελεί η αναμάσσησις αλλοτρίων ιδεών και αισθημάτων ενόσω δεν εκφράζομεν και τα αλλότρια υπό την πάτριον μορφήν! Τί μας ωφελεί η έντεχνος διερμηνεία χαρακτήρων ή ξένων προς ημας ή υπό ξένων δημιουργηθέντων!» «Θεατρική και δραματική αναγέννησις δεν απέχουν αλλήλων», σ. 174]. (1892)
• «Τα έργα μας εκεί έξω», Κωστή Παλαμά: Άπαντα, τμ. 15, Γκοβόστης, Αθήνα, χ.χ, σ. 390-396. [Εξηγεί για ποιο λόγο δε γίνεται αισθητή η παρουσία του ελληνικού πνεύματος στο εξωτερικό αν και υπάρχουν αξιόλογα έργα. Ξεχωρίζει τα έργα που έγιναν πιο γνωστά κατά το 1896]. (1897)
• «Το θέατρον και οι προλήψεις», Κωστή Παλαμά: Άπαντα, τμ. 16, Γκοβόστης, Αθήνα, χ.χ, σ. 47-52. [Ανακοίνωση περί της ίδρυσης του Βασιλικού Θεάτρου και σχολιασμός των απόψεων που δημοσιοποιούνται]. (1898)
• «Ο Μαίτερλιγκ και το Δράμα» Κωστή Παλαμά: Άπαντα, τμ. 16, Γκοβόστης, Αθήνα, χ.χ, σ. 70-75. [Θαυμασμός στο Μαίτερλινκ και μετάφραση αποσπασμάτων από τα έργα του]. (1898).
• «Τ’ αναγνώσματα στη σάλα του ‘‘Παρνασσού’’», Κωστή Παλαμά: Άπαντα, τμ. 16, Γκοβόστης, Αθήνα, χ.χ, σ. 76-80. [«Η υποκριτική τότε μονάχα στέκει στο ρόλο της, όταν είναι υποταχτική της Ποιήσεως και στο διάλεγμα των έργων και στον τρόπο ερμηνείας των». σ. 79]. (1899).
• «Οιδίππους», Κωστή Παλαμά: Άπαντα, τμ. 16, Γκοβόστης, Αθήνα, χ.χ,   σ. 129-137. [Με αφορμή την παράσταση του Οιδίποδα από το Μουνέ Σουλλύ σχολιάζει το έργο και τη μετάφρασή του]. (1899)
• «Μετά την παράσταση του Άμλετ (σκέψεις απόντος)» Κωστή Παλαμά: Άπαντα, τμ. 16, Γκοβόστης, Αθήνα, χ.χ, σ. 143- 148. (1899)
• «Η μετάφρασις θεατρικών έργων», Κωστή Παλαμά: Άπαντα, τμ. 16, Γκοβόστης, Αθήνα, χ.χ, σ. 523. (1901)
• «Πρόλογος Τρισεύγενης», Κωστή Παλαμά: Άπαντα, τμ.4, Γκοβόστης, Αθήνα, χ.χ, σ.  185-187 (1902)
• «Η ηθική του θεάτρου», Κωστή Παλαμά: Άπαντα, τμ. 6, Γκοβόστης, Αθήνα, χ.χ,  σ. 95- 111. (1902)
• «Η Απόκρισή μου», Κωστή Παλαμά: Άπαντα, τμ. 16, Γκοβόστης, Αθήνα, χ.χ, σ. 243-247. [Η απάντηση του Παλαμά στη διαμάχη του με τον Κ. Χρηστομάνο]. (1903)
• «Δια το Βασιλικόν Θέατρον και δια την Δραματικήν Σχολήν του Ωδείου», Κωστή Παλαμά: Άπαντα, τμ. 14, Γκοβόστης, Αθήνα, χ.χ, σ. 51-57. (1903)
• «Το θέατρό μας», Κωστή Παλαμά: Άπαντα, τμ. 6, Γκοβόστης, Αθήνα, χ.χ, σ. 369-372. (1903)
•  «Το θέατρο και το τραγούδι», Κωστή Παλαμά: Άπαντα, τμ. 6, Γκοβόστης, Αθήνα, χ.χ,  σ.234- 244. (1904)
• «Για το δράμα, όχι για το θέατρο», Κωστή Παλαμά: Άπαντα, τμ. 6, Γκοβόστης, Αθήνα, χ.χ,  σ. 333- 350.(1907)
• «Ο κ. Κωστής Παλαμάς δια το ελληνικόν θέατρον», Κωστή Παλαμά: Άπαντα, τμ. 14, Γκοβόστης, Αθήνα, χ.χ, σ. 90-95. [Συνέντευξη Παλαμά στον Α. Μίχα]. (1918)
• «Η Τρισεύγενη η άτυχη κόρη του Παλαμά που θα τελέση επι τέλους τους γάμους της στο Εθνικό!», Κωστή Παλαμά: Άπαντα, τμ. 14, Γκοβόστης, Αθήνα, χ.χ, σ. 376- 378. [Συνέντευξη του Παλαμά το  στην εφημερίδα Έθνος στον αρθρογράφο «Επισκέπτη»]. (1935)
• «Ένα φιλολογικό γεγονός. Η ‘‘Τρισεύγενη’’ του Παλαμά εις το Εθνικόν Θέατρον. Ομιλεί ο ποιητής», Κωστή Παλαμά: Άπαντα, τμ. 14, Γκοβόστης, Αθήνα, χ.χ, σ. 379-381. [Συνέντευξη στην εφημερίδα Νέος Κόσμος στον Βικτ. Α. Παπ]. (1935)
• «Γράμμα του Παλαμά δια την ‘‘Τρισεύγενη’’. Πώς την ενεπνεύσθη». Αιμιλία Καραβιά, Κωστή Παλαμά: Άπαντα, τμ. 14, Γκοβόστης, Αθήνα, χ.χ,  σ.382-384. [Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Αθηναϊκά Νέα]. (1935).
• «Ο Παλαμάς ομιλεί δια την "Τρισεύγενη"», Κωστή Παλαμά: Άπαντα, τμ. 14, Γκοβόστης, Αθήνα, χ.χ,,  σ. 385-387. [Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Καθημερινή]. (1935)

Ο Κωστής Παλαμάς για τη λαϊκή παράδοση

• «Τα παραμύθια μας», Κωστή Παλαμά: Άπαντα, τμ. 16, Γκοβόστης, Αθήνα, χ.χ,  σ. 416-421. [Με αφορμή την πρόσκληση της  Εστίας για συγγραφή παραμυθιού, ο Παλαμάς αναφέρεται στη σημασία του παραμυθιού και του δημοτικού τραγουδιού και στη συνέχεια κρίνει τα χειρόγραφα που υποβλήθηκαν στο διαγωνισμό]. (1893)
• «Τα τραγούδια μας εις τα ξένα», Κωστή Παλαμά: Άπαντα, τμ. 15, Γκοβόστης, Αθήνα, χ.χ, σ. 380-384. [Δημοσιεύται στην εφημερίδα Το Άστυ]. (1896)
• «Εισαγωγή εις τη μελέτην της νέας ελληνικής λογοτεχνίας», Κωστή Παλαμά: Άπαντα, τμ. 2, Γκοβόστης, Αθήνα, χ.χ,  σ. 391-403. [«Τα δημοτικά μας τραγούδια, τα αυτοφυή και απερίτεχνα, αναπολούσιν ωρισμένους ουσιώδεις χαρακτήρας της αρχαίας τέχνης και χρησιμεύουν εις τους κρίνοντας και συγκρίνοντας, προς απόδειξιν της ταυτότητος της Ελληνικής ψυχής δια μέσου των καιρικών μεταβολών και καταστροφών» (σ. 393)]. (1897)
• «Η Φιλολογία διά των φυλών και δια των πατρίδων»,  Κωστή Παλαμά: Άπαντα, τμ. 16, Γκοβόστης, Αθήνα, χ.χ, σ. 112-128. (1899)
• «Πώς τραγουδούμε το θάνατο της κόρης», Κωστή Παλαμά: Άπαντα, τμ. 8, Γκοβόστης, Αθήνα, χ.χ,  σ.361-391. [Σχολιάζει τον τρόπο που έχει τραγουδηθεί ο θάνατος της κόρης στα δημοτικά τραγούδια και εξετάζει το ίδιο μοτίβο σε στίχους μεταγενέστερων ποιητών. Πρόκειται για ομιλία στο θέατρο Κοτοπούλη, για την «Ακαδημία γυναικείας παιδεύσεως» του Λυκειάρχη κ. Η. Κωνσταντινίδη, στις 11/11/1917 . Επαναλήφθηκε στις 16 του ίδιου μήνα στον Πειραιά στο Δημοτικό Θέατρο μετά από πρόσκληση του «Φιλεκπαιδευτικού Κέντρου Νέα Ζωή»]. (1917)
• «Φωριέλ. Τα εκατό χρόνια του Δημοτικού τραγουδιού», Κωστή Παλαμά: Άπαντα, τμ. 12, Γκοβόστης, Αθήνα, χ.χ,  σ. 190-194. [«Αν χρωστάμε κάποια ζωή, κίνηση, πρόοδο και κάποια περηφάνια για μιαν αναγέννηση, και με όλα τα εμπόδια… το χρέος τούτο πρώτο του κίνητρο έχει τα τραγούδια του Φωριέλ. Από εκείνο πηγάζουν αξεχώριστα και διακλαδώνονται το έργο του Σολωμού και το έργο του Ψυχάρη με όλα της τα παρεπόμενα, η σύγχρονη ποίηση- όταν κανείς από περιωπής τη θεωρήση- άξια τιμής και αγάπης- αυτός ο πεζός λόγος κάθε φορά που, καλά κακά, αγωνίζεται να θεμελιώσει κάτι στη γλώσσα, δηλονότι στην έκφραση του τραγουδιού του Φωριέλ» (σ. 193-194)]. (1924)
• «Πώς την τραγουδήσαμε τη Μαρία», Κωστή Παλαμά: Άπαντα, τμ. 8, Γκοβόστης, Αθήνα, χ.χ, σ. 465-472.  (1928)
• «Η Βυζαντινή κληρονομιά στην ελληνική ποίηση»,  Κωστή Παλαμά: Άπαντα, τμ. 8, Γκοβόστης, Αθήνα, χ.χ, σ. 561-570. [Ανακοίνωση στη συνεδρία της 18/10/1930 των Ηνωμένων Τμημάτων του Βυζαντιολογικού Συνεδρίου, στη μεγάλη αίθουσα του Πανεπιστημίου. Προεδρεύει ο Charles Diehl]. (1930)
• «Το δημοτικό τραγούδι», Κωστή Παλαμά: Άπαντα, τμ. 13, Γκοβόστης, Αθήνα, χ.χ, σ. 297-303.  [«Αλλά είναι τούτο το ατύχημα του Δημοτικού Τραγουδιού. Ανώνυμο καθώς είναι, απρόσκλητο κι αυθόρμητο, καθώς εμφανίζεται στις σπάνιες και στις κοινές πανηγυρικές στιγμές της ζωής, θλιβερές ή χαρμόσυνες… δεν περιορίζεται από τις υποχρεώσεις και από τα προνόμια που εξασφαλίζουν την ατομική πνευματική περιουσία, δε χαίρεται συγγραφικά δικαιώματα, δεν το ασφαλίζει ο νόμος, δεν ξεχωρίζεται, δε γνωρίζεται, δεν αναγνωρίζεται. Δεν έχει γονικά και προστασίες» (σ. 299-300)]. (1931)

ΣΥΝΟΠΤΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΤΩΝ ΕΥΡΗΜΑΤΩΝ ΣΕ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΗ ΤΑΞΗ