Χριστόφορος Σαμαρτσίδης [Σαμαρτζίδης] (Λευκάδα 1843 - Κωνσταντινούπολη 1900)

Ο Χριστόφορος Σαμαρτζίδης γεννήθηκε το 1843 στη Λευκάδα από οικογένεια διανοούμενων. Ο πατέρας του ήταν γιατρός και η μητέρα του ήταν η ποιήτρια, δημοσιογράφος και πρωτοπόρος φεμινίστρια των πρώτων πενήντα χρόνων του 19ου αιώνα, Ευφροσύνη Σαμαρτζίδου. Σπούδασε στην Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, απ’ όπου πήρε το πτυχίο του και το 1865 αναγορεύτηκε διδάκτωρ. Εργάστηκε ως καθηγητής και αργότερα ως γυμνασιάρχης στην Κωνσταντινούπολη, στη Φιλιππούπολη, στο Μοναστήρι, στην Ανδριανούπολη και σε άλλες πόλεις της Θράκης και της Μακεδονίας, όπου διακρίθηκε για την εκπαιδευτική και εθνική του δράση. Σύμφωνα με τις υπάρχουσες πηγές ήταν μια από τις σημαντικότερες μορφές των Γραμμάτων στα τέλη του 19ου αιώνα. Όταν διορίσθηκε από το Οικουμενικό Πατριαρχείο γενικός επιθεωρητής όλων των ελληνικών σχολείων της Θράκης, του δόθηκε η ευκαιρία να ασχοληθεί και με την αναδιοργάνωση των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων. Υπήρξε ένας από τους πρωτοπόρους παιδαγωγούς και οι επιστημονικές θέσεις που ανέπτυξε στις μελέτες του επηρέασαν την κατοπινή εξέλιξη της παιδαγωγικής στον τόπο μας.

Ως προς την πολιτική του δράση, ο Σαμαρτζίδης το 1862 πήρε μέρος στο αντι-οθωνικό επαναστατικό κίνημα και το 1866 υποδέχτηκε το πρώτο αμερικανικό πλοίο που αγκυροβόλησε στον Βόσπορο, ζητώντας δημοσίως από τις ΗΠΑ να διευκολύνουν την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα. Η πράξη του αυτή είχε σαν αποτέλεσμα την σύλληψη και φυλάκισή του στην Κωνσταντινούπολη.

Πολυγραφότατος, ασχολήθηκε με την ποίηση, το μυθιστόρημα, το θέατρο, αλλά και τις παιδαγωγικές και ιστορικές μελέτες. Ο Ραγκαβής τον αποκαλούσε «ο Αττικώτερος των νέων ποιητών». Τα λογοτεχνικά του έργα φέρουν την καθαρευουσιάνικη επίδραση του Ρομαντισμού, όπως διαμορφώθηκε στα κείμενα πολλών Φαναριωτών. Το 1868 εξέδωσε το πολυσέλιδο μυθιστόρημα Απόκρυφα Κωνσταντινουπόλεως (3 τόμοι). Το έργο εγγράφεται στο ρεύμα του κοινωνικού (λαϊκού) μυθιστορήματος «αποκρύφων», το οποίο είχε ιδιαίτερη απήχηση στον ελληνόφωνο χώρο από το τέλος της δεκαετίας του 1840, γονιμοποιημένο από τις μεταφράσεις μυθιστορημάτων του Dumas, του Hugo και του Sue.

Το 1865 ορίστηκε συντάκτης στην ελληνική έκδοση της εφημερίδας Ανατολή του Ευαγγελινού Μισαηλίδη και το 1869 συνεργάστηκε με τον Δημήτριο Νικολαΐδη για την κυκλοφορία του γαλλόφωνου Φάρου του Βοσπόρου. Στην Κωνσταντινούπολη δημοσιογραφεί επίσης στον Νεολόγο και ιδρύει γραφείο – αντιπροσωπεία της Διαπλάσεως των Παίδων (1890), δημοσιεύοντας ποιήματα για παιδιά. Στη συνέχεια αναλαμβάνει μετά τον Μπάμπη Άννινο την έκδοση του περιοδικού Παρνασσός, του ομώνυμου φιλολογικού συλλόγου (1892-1894). Πλήθος μελέτες και άρθρα του βρίσκονται δημοσιευμένα σε εφημερίδες της Κωνσταντινούπολης και της Αθήνας, όπου ο Σαμαρτζίδης δημοσιογραφούσε ως το θάνατό του.

Για το θέατρο έγραψε δύο έργα. Το δίπρακτο δράμα Αρματωλοί και κλέπται (1864), και το Κασσιανή (Καισαριανή) και Ακύλας (1875). Το έργο Αρματωλοί και κλέπται αποτελεί δραματοποίηση της ομώνυμης επικής σύνθεσης του Γεώργιου Ζαλοκώστα και αποδείχτηκε ένα από τα δημοφιλέστερα έργα του 19ου αιώνα στην εγχώρια σκηνή. Είναι αξιοπρόσεκτο για την στρωτή δημοτική του σε αντίθεση με άλλα στιχουργήματα και πεζά του, που είναι γραμμένα στην καθαρεύουσα της εποχής. Η δεύτερη έκδοση του έργου Αρματωλοί και κλέπται, εκδίδεται από το επιτελείο της Επταλόφου το 1867.

Ο Σαμαρτζίδης πεθαίνει το 1900 στην Κωνσταντινούπολη.

ΕΡΓΑ

• Ο κάλυξ: ή Αι πρώται ωδαί (ποιήματα 1860)
• Το πνεύμα των τραγωδιών του Αισχύλου: Α’ Προμηθεύς Δεσμώτης (δοκίμιο 1861)
• Ποιήσεις πολιτικαί (πατριωτικά ποιήματα 1863)
• Αρματωλοί και κλέπται (1864)
• Φαίδων (ποίημα 1865)
• Γκιουλουάρ (ποιητική σύνθεση 1865)
• Η Βουλγαρική εξαρχία και ο Φάρος του Βοσπόρου (ιστορικό μελέτημα 1873)
• Κασσιανή και Ακύλας (1875)
• Αττικοί Ρήτορες (μελέτη 1876) 
• Το βιβλίο του δημοδιδασκάλου (δοκίμιο 1880)
• Εγχειρίδιον της ιστορίας της παιδαγωγίας (1883)
• Ο Σφάλαγκας (1891)
• Ο Φώτης (παιδικό επύλλιο 1891)
• Παιδαγωγικόν εγκόλπιον προς χρήσιν των δασκάλων και των γονέων (1893) κ.ά.

ΠΗΓΕΣ

• Γκίκας Γιάννης, «Σαμαρτζίδης Χριστόφορος» (λήμμα), Μεγάλη Εγκυκλοπαίδεια της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας: από τον 10ο αιώνα μ.Χ. μέχρι σήμερα, τμ. 12, Χάρη Πάτση, Αθήνα 1968, σ. 87.
  Μη Χάνεσαι, «Χριστόφορος Σαμαρτσίδης, τμ. 1, αρ. 60, 1880.
• «Σαμαρτζίδης Χριστόφορος» (λήμμα), Δρανδάκης Παύλος (επιμ.), Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τμ. 21, Ο Φοίνιξ, Αθήνα 1964, σ. 484.
• «Σαμαρτζίδης Χριστόφορος» (λήμμα), Κωστελένος Δημήτρης (επιμ.), Βιογραφική Εγκυκλοπαίδεια Ελλήνων Λογοτεχνών, τμ. 4,  Εκδόσεις Αφοι Κ. Παγουλάτου, Αθήνα 1976, σ. 69.
• «Σαμαρτζίδης Χριστόφορος» (λήμμα), Λεξικό Νεοελληνικής Λογοτεχνίας: πρόσωπα, έργα, ρεύματα, όροι, Πατάκη, Αθήνα 2007, σ. 1968-1969.
• Σκόκος Φ. Κωνσταντίνος, Εθνικόν ημερολόγιον, χρονογραφικόν, φιλολογικόν και γελειογραφικόν, Τυπογραφείο Ανέστη Κωνσταντινίδου, Αθήνα 1901, σ. 143-144.
• Τσαπανίδου Αναστασία, «Η Κωνσταντινούπολη στην ελληνική πεζογραφία 1830-1880», διδ. διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης 2012, σ. 378-423.
• Χατζηπανταζής Θόδωρος, Από του Νείλου μέχρι του Δουνάβεως, τμ. Α1, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2006, σ. 202.

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΥΛΙΚΟ

• «Πανδέκτης», Νεοελληνική Εικονιστική Προσωπογραφία, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Ερευνών [http://pandektis.ekt.gr/pandektis/handle/10442/65168 (1/11/2014)]